بررسی تطبیقی نقوش شمسه در تزئینات بناهای دوره قاجار (نمونه های موردی حسنیه امینی ها

تنها حسینیه موجود شهر قزوین حسینه امینی می باشد کدر دوره قاجار ساخته شده است. حسینیه ی امینی ها به سال ۱۲۲۶ قمری در دو طبقه به وسیله ی مرحوم محمد رضا امینی ساخته شده است آمیختگی حساب شده و زیبای تزیینات گچ بری،نقاشی روی چوب و آیینه کاری در سقف و… بسیار چشمگیر و در حد شاهکار است. مسجد النبی پس از انقراض صفویه در اثر عدم توجه، به صورت ویرانهای درآمد و بعدها به فرمان فتعلیشاه قاجار از نو ساخته شد.سردر شمالی مسجد النبی بسیار بلند است و سرتاسر آن با کاشیهای مینایی و سبک بدیعی تزئین شده و تاریخ بنیان آن در کتیبهای با خط نستعلیق بر کاشی لاجوردی نوشته شده است. پرسش اصلی تحقیق این است که استفاده و تنوع کاربردی نقوش شمسه در بناهای دوره قاجار ( با توجه به نمونه های موردی ذکرشده)به چه میزان است؟ فرضیه مربوط به این تحقیق این است که توجه به مقدس بودن خورشید در آیینهای قبل از اسلام (به مانند آیین زرتشت و مهرپرستی) و گرایش به استفاده از طرح های گرد و دایره ای در این دو بنا تنوع زیادی در نقوش هر دو بنا وجود دارد با توجه نتایج بدست آمده از تحقیق با در نظر گرفتن کاربری خانه در حسینه امینی ها( خانه امینیها) به نظر می رسد که تنوع این نقوش در خانه امینی ها بیشتر باشد. روش تحقیق میدانی وکتابخانه ای خواهد بود و پس از جمع آوری و دسته بندی آثار به تحلیل و بررسی آنها پرداخته خواهد شد.

کلمات کلیدی : مسجد النبی ، حسینیه امینی ها ، شمسه ، تزئینات ، قاجار

-۱ این مقاله در راستای پایان نامه کارشناسی ارشد این جانب با عنوان “پردیس نگارگری ایران” در دانشگاه آزاد اسلامی قزوین به رشته تحریر در آمده است -۲ دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

-۱ مقدمه:

در طول تاریخ ایران، همیشه بین هنر و آداب معنوی برگرفته از مذهب ، ارتباط بسیار نزدیکی وجود داشته است .در حقیقت دین یکی از مهمترین عامل شکل دهنده هنر، و هنر زبان عمیق ترین حکمتهای بشر و جلوهگاه زیباترین احساس های عرفانی بوده است .در هنر ایران قبل از اسلام هم این ارتباط با ، »حکمت الهی ایران باستان« که به نقل از سهروردیَ، راه و روش حکما و دانایان مانند جاماسف، بوذرجمهر و … بودهکاملاً مشهود است .بسیاری از آثار هنری برجای مانده در این ایام بر مبنای مفاهیم نمادین و به صورت انتزاعی طرح شده اند .این موضوع سبب شده است تا کارشناسان هنری، حضورعناصر نمادین در هنر هزاره های قبل را از خدمات هنرمندان ایران به دنیای هنر بدانند. از ویژگیهای هنر اسلامی، کاربرد نوع خاصی از هندسه است که تحت تاثیر پیشرفت علم ریاضیات در میان مسلمانان بوده است .هرچند از دلایل رونق استفاده از اشکال هندسی در هنر اسلامی، می توان به ممنوعیت تصویرگری در دین اسلام همچنین به مفاهیم نمادین وعرفانی نهفته در برخی از نقوش هندسی اشاره کرد. هنرمندان مسلمان علاوه بر ابداع نقشهای نمادین مطابق با فرهنگ اسلامی، بسیاری از نقش های نمادین ایران باستان مثل قرص خورشید( شمسه)، سیمرغ، اژدها، طاووس و … را تعدیل و با هماهنگ ساختن آنها با جهان بینی اسلامی، این نقشها رامجدداً احیا نمودند .بعضی از نماد های هنر ایران قبل از اسلام هم بدون تغییر به دوره اسلامی انتقال پیدا کرد. دوره قاجار را می توان دوره نوآوری و شروع تحولات جدید در هنر و معماری ایران دانست .از جمله این تحولات، رابطه فزاینده و مراودات مختلف با غرب است که به دنبال ورود دانش ها و علوم جدید به ایران،شاهد تاثیرات ویژه این امر بر هنر و معماری و به ویژه بر تزئینات بناها در دوره قاجار هستیم. از جمله این تحولات را در نقوش در مساجد ، خانه ها و… شاهد هستیم که در بعضی موارد تا حدی تحت تاثیر هنر و معمار غرب بود که البته این تاثیر پذیری از دوران ماقبل آن یعنی دوران صفوی آغاز شده بود. نقشمایه شمسه یکی از نقوش اصلی و مهم در تقریباً تمام بناهای مهم دوران قاجار است که در دوران قبل از آن نیز در بسییاری از تزئینات دیده شده است که به شیوه های مختلف از جمله در کاشی کاری ، دیوار نگاری فلزکاری، نقوش قالی و حتی مقرنس کاری ها به چشم می خورد. کالبد فیزیکی داخل و خارج مساجد نیز از این نوع تزئینات بی بهره نبوده و همواره در به کارگیری نقوش شمسه احتمام خاصی ورزیده شده است. از جمله این مساجد مسجد النبی در شهر قزوین است که از این نقش مایه برای تزئینات دیواره و سقف آن بهره گرفته شده است. همچنین در حسینیه امینی ها نیز از این نقشمایه در تکنیک های مختلف تزئینات بهره فراونی گرفته شده که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت